Konstytucja z 3 maja 1791 roku była pierwszym takim aktem w Europie i drugim na świecie (po Stanach Zjednoczonych, gdzie tekst Konstytucji uchwalono w 1787 roku). Miała na celu zachowanie całości i suwerenności państwa, zagwarantowanie przywilejów szlachty, duchowieństwa i mieszczan. Ustalała ona zasadnicze podstawy ustroju Rzeczpospolitej jako monarchii konstytucyjnej. Za cel stawiała sobie przede wszystkim rozwiązanie konfliktu pomiędzy „majestatem a wolnością”, czyli królem i Rzeczpospolitą. Głównymi jej zasadami było: zwierzchnictwo narodu, podział władz, głosowanie większością.

“Wstęp do Konstytucji III Maja
W imię Boga w Trójcy świętej Jedynego.
Stanisław August z Bożej łaski i woli narodu król polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, siewierski i czernichowski, wraz ze stanami skonfederowanymi w liczbie podwójnej naród polski reprezentującymi. Uznając że los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą Konstytucję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym wyraźną wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu. Do której to Konstytucji dalsze ustawy Sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się mają.”

Konstytucja składała się z 11 artykułów. Pierwszy z nich ustanawiał religię katolicką religią panującą, zakazywał odstępowania od niej, ale zezwalał na wyznawanie innych religii, artykuł drugi dotyczył praw i obowiązków szlachty. Artykuł trzeci był powtórzeniem uchwalonego wcześniej prawa o miastach. Czwarty artykuł zapowiadał roztoczenie opieki nad stanem włościańskim (chłopami), wolność osobistą dla przybyszów i pewność nabytej przez nich ziemi. Piąty wprowadzał zasadę podziału władz, szósty odnosił się do sejmu, siódmy do króla i władzy wykonawczej, ósmy mówił o władzy sadowniczej, dziewiąty o regencji, dziesiąty wychowania królewskich dzieci, zaś ostatni formułował zadania siły zbrojnej.

Wyraźnie rozdzielono zadania i kompetencję władzy ustawodawczej, którą w pełni sprawował sejm i władzy wykonawczej (tzw. Straż Praw) oraz władzy sądowniczej, którą miały sprawować sądy – sąd sejmowy, sądy ziemskie, Trybunał Koronny i sądy miejskie (zasada trójpodziału władz). Król miał pełnić rolę głowy państwa, a jednocześnie szefa rządu. Jego akty wymagały kontrasygnaty (równoczesnego podpisu) jednego z ministrów. W skład Straży Praw wchodził król jako przewodniczący, prymas i pięciu ministrów – Policji, Pieczęci, Interesów Zagranicznych, Wojny i Skarbu. Organ ten zajmował się administracją, polityką zagraniczną, sprawami wewnętrznymi i finansami. Po raz pierwszy na świecie wprowadzono zasadę odpowiedzialności ministrów przed sejmem i królem (odpowiadali za kierunek polityki). Za naruszenie prawa ministrowie odpowiadali przed sądem sejmowym. Straż Praw sprawowała władzę przez komisje, na czele których stali ministrowie, którzy mogli być odwołani większością 2/3 głosów przez sejm. Wielkie komisje obejmowały cztery resorty – Policji, Wojska, Skarbu oraz Edukacji Narodowej. Komisje sprawowały również władzę sądowniczą w sprawach podlegających ich kompetencji.

Władza ustawodawcza – sejm – nadal składał się z dwóch izb – senatu i izby poselskiej, jednak rolę pierwszej z nich znacznie ograniczono (w związku z ograniczeniem wpływu magnatów na sprawy państwa), odebrano jej inicjatywę ustawodawczą. W senacie miało zasiadać 132 wojewodów, kasztelanów, biskupi diecezjalni i ministrowie. Miał on prawo weta zawieszającego. W izbie poselskiej miało zasiadać 204 posłów wybieranych przez sejmiki ziemskie. Prawo wyboru miała wyłącznie szlachta – posesjonaci. Rola polityczna szlachty – gołoty, która często wykorzystywana była przez oligarchów do prywatnych, została przez to ograniczona. Obok posłów w skład izby niższej wchodziło 24 plenipotentów, czyli przedstawicieli miast, którzy jednak mieli prawo głosu w sprawach dotyczących miast i mieszczan. Izba poselska miała się zbierać co 2 lata, a więc był organem kadencyjnym, sejm miał być “zawsze gotowy” – w każdej chwili mógł zostać zwołany na sesję nadzwyczajną. Co 25 lat miał być zwoływany sejm konstytucyjny i tylko on miał prawo zmieniać prawa fundamentalne.

Ponadto Konstytucja 3 Maja znosiła liberum veto, zakazywała konfederacji, a także znosiła podział na Koronę i Litwę, tworząc jedną Rzeczpospolitą. Mieszczanom z miast królewskich przyznano wolności osobiste z neminem captivabimus oraz prawo sprawowania urzędów, funkcji w wojsku. Potwierdzono opiekę państwa nad ludnością żydowską, a nad chłopami zapowiadano „opiekę prawa i rządu krajowego”. Rzeczpospolita została przekształcona w monarchię konstytucyjną.

Źródło:

http://historia-polski.klp.pl/